انسان عاقل از نگاه حضرت رضا (ع)

در «تحف العقول» روایتی از حضرت رضا (ع) نقل شده است که نشانه‌های یک انسان عاقل را بیان می‌کند. این روایت به ۱۰ ویژگی اخلاقی اشاره دارد که اگر کسی آن‌ها را داشته باشد، خردمند است و عقل او ـ که بهترین هدیه خداوند است ـ در او کامل است.

نکته ظریف این روایت این است که هر ۱۰ صفت و ویژگی، متوجه رفتار بیرونی فرد است و به تعبیری نوع رویارویی او را با دیگران می‌سنجد. از دیدگاه رفتارشناسی همه این ۱۰ ویژگی، مکمل یکدیگرند و گویی هرکدام بدون دیگری ناقص است. چنان که در شمار این ۱۰ ویژگی به دانش اندوزی توصیه شده، ولی در کنار آن به برتر شمردن دیگری بر خود هم یادآوری شده است تا مبادا دانش بیشتر بستری برای عجب و خودپسندی باشد.

این روایت درواقع تفسیر و تبیین روایت مشهور دیگری از حضرت است که می‌فرمایند: عقل انسان دوست او و جهل و نادانی دشمن اوست. مولانا هم چنین اشاره‌ای دارد:گفت: پیغمبر که احمق هرکه هست/ او عدو ماست و غول رهزن است/ هرکه او عاقل بود از جان ماست/ روح او و ریح او، ریحان ماست... / عقل دیگر بخشش یزدان بود/ چشمه آن در میان جان بود/ از درون خویشتن جو چشمه را / تا رهى از منت هر ناسزا.

و، اما آن روایت شریف در «تحف العقول» این است: «عقل شخص مسلمان تمام نیست، مگر اینکه ۱۰ خصلت را داشته باشد: به او امید خیر باشد، از بدى او در امان باشند، خیر اندک دیگرى را بسیار شمارد، خیر بسیار خود را اندک شمارد، هرچه حاجت از او خواهند دلتنگ نشود، در عمر خود از دانش طلبى خسته نشود، فقر در راه خدایش نزد او از توانگرى محبوب‌تر باشد، خوارى در راه خدایش نزد او از عزت با دشمنش محبوب‌تر باشد و گمنامى را از پرنامى خواهان‌تر باشد. سپس فرمود: دهمى این است که احدى را ننگرد جز اینکه بگوید او از من بهتر و پرهیزکارتر است.»